VRIJHEID VAN GEEST

In de maanden dat ik bezig was met de voorbereidingen van de VOG-Werkmantentoonstelling VRIJHEID VAN GEEST werd bevestigd wat ik eigenlijk al wist: Hendrik Nicolaas Werkman is een iconische figuur en wordt in de wereld van de grafische kunsten ten zeerste bewonderd. Typografen, drukkers, beeldend kunstenaars en taalkunstenaars maken regelmatig van zijn atypische, eenvoudige werkmethoden gebruik. Zijn humor wordt bezongen, zijn kleurgebruik en vakmanschap geroemd. Werkman is een kunstenaar, een heer en humanist. En dat alles en meer komt in de tentoonstelling naar voren. Overigens zijn er, waarschijnlijk juist vanwege de idolatrie die iconen vaak ten deel valt, ook kunstenaars die helemaal niets van zijn werk moeten hebben en scheel van de dansende lettertjes zien, daar is niets aan te doen.

Heel bijzonder dus, die artistieke mens en dat unieke oeuvre, maar niet in alle opzichten gemakkelijk te interpreteren. Juist vanwege de vele verschillende kwaliteiten van Werkmans oeuvre, kost het moeite om er achter te komen wát zijn werk nou precies zo bijzonder maakt. Zijn het de letters? Is het de melodieuze manier waarop hij met typografie omgaat? Zou het dat eigenwijze handwerk kunnen zijn? Zonder Werkman in een vakje te willen stoppen, zonder de magie van de som-der-delen te ontkennen, wil ik in deze tentoonstelling zijn werk aan de hand van vier opmerkelijke ‘kwaliteiten’ laten zien. Het gaat om vier aspecten van zijn manier van werken die vaak genoemd worden, maar minder vast omschreven zijn dan in eerste instantie lijkt.
Werkman & Muziek; Werkman & Taal; The Next Call; Werkmans Verlangen

MANWRK 2015, Gracia Khouw
Werk op locatie – muurschildering 250 x 645 cm
a tribute to the artist H.N. Werkman (1882-1945)

VRIJHEID VAN GEEST was een project in opdracht van PlatformVOG voor:
Een eerste opzet van de nieuwe Platform VOG website samen met Mieke Mens;
Een tentoonstelling bij Galerie Werfkade 16 Hoogezand;
De realisatie van een muurschildering door Gracia Khouw en het schrijven van een essay voor Raam.

De onderstaande teksten zijn als zaaltekst geschreven:
Werkman & Muziek
H.N. Werkman was geïnspireerd door muziek. In zijn brieven uit de periode 1941-1943 wijdt hij enkele alinea’s aan concerten die hij bezoekt en de grammofoonplaten die hij met vrienden beluistert. Verder heeft hij over de hele lengte van zijn artistieke carrière prenten gemaakt waarop hij muziekinstrumenten en uitvoerenden verbeeldt. De naam van één van zijn beroemdste series prenten is in dit verband ook betekenisvol Hot Printing, een parafrase op Hot Music of Hot Jazz .
De vele muziek in zijn leven en werk is onderhoudend en sfeerbepalend. Soms bepaalt muziek het beeldmotief. In zijn dagboekaantekeningen schrijft Werkman:

“Ik houd ontzettend veel van muziek, ze ontroert mij onontkomelijk en geeft mij hooge geluksmomenten. Niet door de melodie alleen, ook zonder dat kan ik er van genieten. (…) De moderne composities zijn voor mij ook nieuw en vreemd, maar ik voel toch iedere keer als ik goede moderne muziek heb gehoord dat die dichter bij ons staat (…) deze dingen inspireeren mij en geven mij later de beelden voor het grijpen, dat is mijn houvast voor de waarde van mijn uitingen.”

Werkman & Taal
Hoewel Werkman graag las en veel schreef was hij geen schrijver. Maar, hij hád het kunnen zijn, want hij leefde op een moment dat het helemaal niet zo ongebruikelijk was als mannen die op kantoor werkten schreven. En dan bedoel ik niet alleen notariële aktes, brieven of rekeningen; ik heb het over literatuur en verhalen die vanwege de werkzaamheden van hun scheppers niet zelden nét iets meer dan een vleugje kantoorlucht bezaten. De aanwezigheid van deze schrijvers was zelfs zo opvallend dat het zinvol lijkt om ook de taalbegaafdheid van de beeldend kunstenaar H.N. Werkman in dit perspectief te bezien. Hij wordt er geen schrijver van, maar wellicht levert die invalshoek toch nieuwe inzichten op om zijn kunstenaarschap te begrijpen.

Jacomijn den Engelsen, Dream On-3,  houtsnede, (120×80 cm.) 2015

The Next Call
In de eerste The Next Call werd de volgende zin met houten letters over zes pagina’s gedrukt:
Een ril doorklieft │het lijf dat vreest │de vrijheid van de geest

VRIJHEID VAN GEEST is ontsnappen aan een al te eenvoudige gedachtegang, is het recht op je eigen inhoud – inmiddels vaak ‘content’ genoemd – zonder je privégegevens te hoeven verkopen of je persoonlijkheid in te hoeven zetten om clicks te vergaren, is respect voor het individu en respect voor kunst en kunstenaars. Het gaat om nieuwsgierigheid en diversiteit. Het is nooit één enkel oeuvre, noch één enkel aspect van een oeuvre. Inspiratie is een schakelketting waarbij de ander steeds een verandering in het werk van een idool aanbrengt.

Emmy Dijkstra, Eventually  I Made it Into The Jungle,  papierlithografie (30×40 cm.)

Werkmans Verlangen
Werkman gebruikte in zijn leven twee keer het motief van een paradijselijk eiland. In 1932 maakte hij grote sjabloonprenten die hij Zuidzee eiland noemde. In 1942 ontstond een tweede reeks prenten met een soortgelijke titel: Vrouweneiland. Dat eilanden voor Werkman iets verbeeldden wat vooral met zijn fantasie te maken had en met het vermogen om zichzelf (in) een heel andere situatie voor te stellen dan waar hij in werkelijkheid verkeerde mag duidelijk zijn. Willem Ellenbroek geeft in een artikel in De Volkskrant uit 1995 weer waar het volgens Werkman over gaat:
Een eiland is “(…) een goed toevluchtsoord in deze sombere dagen’, zegt Werkman. ‘Het ligt ergens in de Stille Oceaan of in Afrika, het is in elk geval een landstreek waar nog nooit een blanke een voet heeft gezet.’”

Josée Wuyts en Frans de Groot, Beweging, droge naald-ets (25×27 cm.) 2014

Deelnemende kunstenaars:
Carrie Meijer, Mieke Mens, Jacomijn den Engelsen, Peter Kalkowsky, Emmy Dijkstra, Joyce Ennik, Josée Wuyts en Frans de Groot, Gracia Khouw, Jops Jacobs, Flip Lambalk, Fifi van Leent, Frans Baake, Lia Stouten, Herma Steur, Annerose Strijland, Dick Berendes, Eline Krottje, AppendiX Grafiek – Presentatie At Random #4, Béa Verheul, Harm Noordhoorn, Harry Kapsenberg, Hilda Boer, Ries Kleijnen, Paul R. Bruijninckx, Thea van Rijn, Aldrik Salverda, Helma Veugen, Hilly van Eerten, Erik Bosma, Cecile Bank, Herma Deenen, Etta Boerkoel, Annelien Dam, De Typografentafel en Grafisch Centrum Groningen, Jeanet Kingma, Lenneke Saraber, Loes Huis in ’t Veld